پیشگیری ازآلودگی دریا
حفاظت محیط زیست دریایی شامل دو بخش است:
پیشگیری و مقابله با آلودگی های ناشی از فعالیت کشتیها، سکوها و تاسیسات دریایی و فراساحلی
بخش پیشگیری از آلودگی های دریایی:
اجرای الزامات قوانین و کنوانسیونهای زیست محیطی پیشگیری از آلودگی دریایی
الحاق به قوانین بین المللی، تدوین قوانین ملی، ارائه تسهیلات دریافت مواد زائد به کشتیها، بازرسی از سکوها و …….
معاهدات بین المللی پاسخ به چالشهای زیست محیطی:
- پیشگیری از آلودگی های دریایی
- کنوانسیون بین المللی مارپل (MARPOL)
- کنوانسیون مدیریت آب توازن کشتیها (BWM)
- کنوانسیون سیستم های مضر ضدخزه (Anti Fouling)
- و ………
کنوانسیون بین المللی جلوگیری از آلودگی ناشی از کشتیها – مارپل (MARPOL)
یکی از مهمترین کنوانسیون بین المللی در بخش پیشگیری از آلودگی دریا، کنوانسیون جلوگیری از آلودگی ناشی از کشتیها با نام مارپل (MARPOL) می باشد که در سال ١٩٧٣ با برگزاری کنفرانس بین المللی آلودگی دریا توسط IMO به تصویب رسید و متعاقباً توسط پروتکل ١٩٧٨ اصلاح گردید. این مقررات دربرگیرنده منابع گوناگون آلودگی ناشی از کشتیها بوده و هدف اصلی آن، حذف آلودگی عمدی محیط زیست دریا بوسیله نفت و سایر مواد مضر و کاهش تخلیه چنین موادی بصورت عمدی و یا غیرعمدی، از طریق اعمال قوانین و مقررات بر کشتی ها و بنادر می باشد. ضمایم ۵ و ۶ کنوانسیون مارپل در سال ٢٠١١ مورد بازبینی قرار گرفت.
کاربرد کنوانسیون:
در خصوص کشتی هایی که حق برافراشتن پرچم یک دولت عضو را داشته باشند.
در خصوص کشتی هایی که حق برافراشتن پرچم یک دولت عضو را ندارند ولی تحت نظر آنها بهره برداری می گردند.
هرگونه تخلف از الزامات کنوانسیون ممنوع می باشد و مجازات ها باید تحت قوانین دستگاه اجرایی کشتی متخلف صورت پذیرد. همچنین هرگونه تخلف در منطقه تحت حاکمیت هر دولت عضو ممنوع بوده و مجازات ها باید تحت مقررات همان دولت عضو صورت پذیرد.
چنانچه تخلیه و یا آلودگی رخ دهد، هر دولت عضو باید مدارک و مستنداتی که نشان دهنده تخلیه مواد مضر یا جریانی از مواد که حاوی چنین مواد مضری باشد که باعث تخلف از مفاد کنوانسیون گردد را جهت مرجع دریایی دولت صاحب پرچم کشتی تهیه و ارائه نماید و هنگامیکه یک دولت عضو گزارشی مبنی بر سانحه آلودگی دریافت نمود باید بلافاصله مرجع دریایی کشتی آلوده کننده را از وقوع سانحه آلودگی مطلع نماید. در صورتی که یک سانحه در بردارنده اثرات مضر مهمی برای محیط زیست باشد، دولتهای عضو باید به سانحه رسیدگی و متخلفین به دادگاه معرفی شده و مجازات ها باید به اندازه کافی محکم باشند تا از وقوع مجدد تخلف جلوگیری نمایند.
ضمائم کنوانسیون مارپل:
- مقررات برای جلوگیری از آلودگی ناشی از نفت
- مقررات برای کنترل آلودگی توسط مواد مایع سمی بصورت فله
- مقررات برای جلوگیری از آلودگی توسط مواد مضر بسته بندی شده
- مقررات برای جلوگیری از آلودگی توسط فاضلاب کشتی ها
- مقررات برای جلوگیری از آلودگی توسط از زباله کشتی ها
- مقررات برای جلوگیری از آلودگی هوا ناشی از کشتی
دولت جمهوری اسلامی ایران به سه ضمیمه ١، ٢ و ۵ آن در سال ١٣٨١ و ضمایم ٣،۴ و ۶ در سال ١٣٨٨ملحق گردیده و بر اساس ضمائم کنوانسیون مارپل، بنادر باید به تسهیلاتی در جهت دریافت مواد زائد از کشتیها مجهز شوند و مواد زائد مربوط به مواد نفتی و ضایعات نفتی، روغن سوخته و اسلاج، آب خن و زباله را از شناورها دریافت می کند.
ضمیمه ١: مقررات برای جلوگیری از آلودگی ناشی از نفت
این ضمیمه در مورد همه تانکرهای با ظرفیت ناخالص ١۵٠ تن و بالاتر و سایر کشتیها با ظرفیت ناخالص ۴٠٠ تن و بیشتر اعمال می گردد. تخلیه مواد حاوی نفت به دریا در مناطق ویژه دریایی در هر شرایطی ممنوع و در سایر مناطق از محدودیتهایی برخوردار می باشد.
کلیه نفتکشهای با ظرفیت ناخالص ١۵٠ تن و بیشتر و سایر کشتیهای غیرنفتکش با ظرفیت ۴٠٠ تن و بیشتر باید “طرح اضطراری آلودگی نفتی بر روی کشتی” (SOPEP) داشته باشند.
ضمیمه ٢: مقررات برای کنترل آلودگی توسط مواد مایع سمی بصورت فله
این ضمیمه برای کلیه کشتیهایی که مایعات مضر بصورت فله را حمل میکنند اعمال می گردد. بر اساس این ضمیمه موادی که ممکن است باعث صدمه به محیط زیست دریایی گردند، تخلیه آنها به دریا ممنوع و باقیمانده این مواد باید به بندر تحویل داده شود.
ضمیمه ٣: مقررات برای جلوگیری از آلودگی توسط مواد مضر بسته بندی شده
این ضمیمه برای کشتیهایی که حامل مواد مضر به شکل بسته بندی می باشند اعمال می گردد و مواد مضر به آن دسته اطلاق می گردد که بر اساس مقررات حمل کالاهای خطرناک از طریق دریا (IMDG code) خطرناک شناخته شده باشند. بر اساس این ضمیمه حمل و نقل مواد مضر ممنوع می باشد مگر بر اساس شرایط معین شده مانند موارد بسته بندی، علامت گذاری، چسب زنی، وجود اسناد و مدارک کافی، چیدمان کالا و محدودیت های ویژه در ارتباط با ایمنی کشتی و حفاظت از جان افراد در دریا باشد.
ضمیمه ۴: مقررات برای جلوگیری از آلودگی توسط فاضلاب کشتی ها
این ضمیمه در مورد کلیه کشتیها با ظرفیت خالص ۴٠٠ تن و بیشتر و قابلیت حمل بیش از ١۵ نفر سرنشین اعمال می گردد. بر اساس این ضمیمه کشتیها باید دارای سیستم تصفیه فاضلاب و یا سیستم آسیاب و ضدعفونی یا مخازن نگهداری فاضلاب باشند.
ضمیمه ۵: مقررات برای جلوگیری از آلودگی ناشی از زباله کشتی ها
این ضمیمه در مورد کلیه کشتیها، شناورها، سکوهای حفاری ثابت و یا شناور اعمال شده و تخلیه زباله به دریا ممنوع می باشد. زباله به معنای تمامی انواع زائدات خوراکی، زائدات داخلی و زائدات عملیاتی، تمامی اقلام پلاستیکی، بقایای بار، روغن آشپزی، تجهیزات صیادی و لاشه‌های حیوان ایجاد شده در طول فعالیت عادی کشتی است که باید به صورت مداوم یا ادواری تخلیه شود، به جز موادی که در سایر ضمایم این کنوانسیون تعریف یا فهرست شده‌اند. زباله، ماهی‌های تازه یا تکه‌های آن که در نتیجه فعالیتهای صیادی در طول سفر، و یا فعالیتهای پرورش ماهی نیازمند حمل ماهی‌هایی مانند سخت‌پوستان برای قرارگرفتن در تسهیلات پرورش و یا حمل ماهی‌هایی مانند سخت‌پوستان از تسهیلات پرورش به ساحل برای پردازش، ایجاد می‌شوند، را شامل نمی‌شود.
ضمیمه ۶: مقررات برای جلوگیری از آلودگی هوا ناشی از کشتی
ضمیمه ششم شامل الزامات‌کنترلی‌درخصوص‌موادکاهنده‌لایه‌اوزن (اوزن‌شامل‌هالونهاو CFC)،اکسیدهای‌نیتروژن،اکسیدهای‌گوگرد،ترکیبات معدنی‌فرار ناشی از بارگیری مواد نفتی، گازهای ناشی از سوزاندن مواد در کوره کشتی، تسهیلات‌دریافت مواد زائد در بنادر و کیفیت‌سوخت مصرفی کشتیها می باشد و هر گونه‌انتشارعمدی‌این‌موادممنوع‌میباشد.
مناطق ویژه دریایی (Special Area)
منطقه ویژه دریایی (Special Area) و منطقه به ویژه حساس دریایی (Particulary Sensitive Sea Area) نخستین بار توسط کمیته حفاظت محیط زیست دریایی، سازمان بین المللی دریانوردی در سال ١٩٧٨، مطرح گردید. بحث و تبادل نظر پیرامون موضوعات مذکور از سال ١٩٨۶ تا سال ١٩٩١ منجر به تدوین و تصویب دستورالعمل انتخاب مناطق ویژه و تعیین مناطق بویژه حساس دریایی با تکیه بر دلایل اکولوژیک، اقتصادی، اجتماعی و علمی و با تاکید برآسیب پذیری و حساسیت آنها در برابر فعالیتهای دریانوردی بین المللی گردید.
درسال ١٩٧١، سازمان آموزش علمی و فنی ملل متحد (یونسکو) اقدام به معرفی ذخیره گاه های کره زمین در قالب برنامه انسان و کره مسکون نمود. کنوانسیون حقوق دریاها (Montego Bay,١٩٨٢) این حق را برای دولت های ساحلی فراهم نموده است تا با ارائه جزئیات، بطور واضح مناطق ویژه (حساس) دریایی در ناحیه انحصاری – اقتصادی خود را تعیین نمایند. از نقطه نظر این کنوانسیون مناطق ویژه، مناطقی میباشند که به لحاظ دلایل فنی شناخته شده در ارتباط با شرایط اقیانوسی، اکولوژیکی، ترافیک دریایی و نیز به دلیل بهره برداری و حفاظت از منابع در آنها مراعات اقدامات خاص به منظور جلوگیری از آلودگی ناشی از کشتیها ضروری می باشد (ماده (a)۶. ٢١١).
لازم الاجرا شدن مقررات مناطق ویژه دریایی در خلیج فارس و دریای عمان
از ١١ مرداد ١٣٨٧ (اول آگوست ٢٠٠٨)
در سال ١٩٧٣، در هنگام تصویب کنوانسیون بین المللی پیشگیری از آلودگی ناشی از کشتیها (مارپل ) منطقه خلیج فارس و دریای عمان به دلیل محدودیت شدید در جابجایی و تعویض آب، شرایط اکولوژیک ارزشمند و تردد تعداد زیاد کشتی در آن، به عنوان یکی از معدود مناطق ویژه دریایی آبهای زمین که نیازمند اجرای مقررات ویژه جلوگیری از تخلیه مواد زائد برای حفاظت از محیط زیست دریایی می باشد، تعیین گردید. در آن زمان، علیرغم تصویب مقررات ویژه برای منطقه خلیج فارس و دریای عمان، اجرای این مقررات موکول به الحاق همه کشورهای منطقه به کنوانسیون مارپل و ایجاد تسهیلات دریافت مواد زائد از کشتیها به میزان کافی در بنادر گردید.
اقدامات اولیه برای الحاق جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون مارپل ٧٨/٧٣ که از حدود دو دهه قبل توسط سازمان بنادر و دریانوردی آغاز شده بود، در ۵ مردادماه ١٣٨١ با صدور اعلامیه سازمان بین المللی دریانوردی به ثمر نشست و زمینه اجرای مقررات کنوانسیون از جمله مقررات مربوط به تخلیه مواد زائد در منطقه ویژه آبهای جنوبی کشور ایجاد گردید. با این حال اعمال الزامات تخلیه در تمامیت آبهای منطقه ای، به علت عدم الحاق سایر کشورهای منطقه (تا آن زمان فقط دو کشور از میان هشت کشور منطقه به عضویت مارپل وارد گردیده بودند) به کنوانسیون مذکور و عدم وجود تسهیلات دریافت زائدات کشتیها به میزان کافی مورد اجرا قرار واقع نگردید. در پی انجام یک پروژه ده ساله منطقه ای برای اجرای الزامات کنوانسیون مارپل تحت نظارت سازمان منطقه ای راپمی و با همکاری برنامه همکاریهای فنی سازمان بین المللی دریانوردی، سایر کشورهای منطقه نیز یکی پس از دیگری به عضویت کنوانسیون وارد گردیدند. در اثنای تلاش برای عضویت، دولتها اقدام به تجهیز بنادر خود به تسهیلات کافی برای دریافت و پردازش مواد زائد کشتیها مطابق با ضمایم اول و پنجم کنوانسیون مارپل نمودند.
به دنبال ایجاد شرایط لازم برای اجرای الزامات کنوانسیون مارپل در رابطه با منطقه ویژه، کمیته حفظ محیط زیست دریایی سازمان بین المللی دریانوردی در پنجاه و ششمین نشست خود در تاریخ ٢٢ تیر ماه ١٣٨۶، منطقه دریایی خلیج فارس و دریای عمان را بعنوان منطقه ویژه دریایی اعلام و مطابق مفاد ضمیمه اول و ضمیمه پنجم مارپل، الزامات منطقه ویژه از تاریخ اول آگوست ٢٠٠٨ میلادی مطابق با ١١ مرداد ١٣٨٧ لازم الاجرا گردید. اعمال الزامات منطقه ویژه به دولتهای ساحلی این مناطق اجازه میدهد تا از استانداردهای سختتر وضع شده در کنوانسیون به منظور پیشگیری از آلودگی محیط زیست دریایی در این مناطق استفاده نمایند.
بر اساس معیارهای تعیین شده توسط سازمان بین المللی دریانوردی، مناطقی به عنوان منطقه ویژه دریایی(Special Area) انتخاب می شوند که در آنها امکان تجمع و بقای مواد مضر برای مدتهای طولانی وجود داشته و شرایط اکولوژیکی منطقه نشان دهنده ضرورت حفاظت و حمایت از اکوسیستم زنده و زیستگاه ها باشد.
همچنین در چنین مناطقی ترافیک دریایی شناورها باید به اندازه ای زیاد باشد که مقررات متعارف و معمول نتواند متضمن حفاظت از محیط زیست دریایی در آنها گردد. در حال حاضر علاوه بر منطقه دریایی خلیج فارس و دریای عمان، تعداد ٩ منطقه دیگر شامل دریای مدیترانه، دریای بالتیک، دریای سیاه، دریای سرخ، خلیج عدن، قطب جنوب، آبهای شمال اروپا و آبهای ساحلی عمان در دریای عرب و آبهای جنوب آفریقای جنوبی در نقاط مختلف آبهای زمین به عنوان منطقه ویژه دریایی نامگذاری شده اند.
منطقه ویژه دریایی در خلیج فارس و دریای عمان
منطقه دریایی خلیج فارس و دریای عمان دارای زیستگاههای حساس دریایی از جمله جنگل های حرا و آبسنگهای مرجانی، خورها و خلیج های متعدد گونه های با ارزش از ماهیان سطحی زی، میگوها، لاک پشت ها، پستانداران دریایی مانند دولفین ها و پرندگان با ارزش مهاجر و بومی مانند حواصیل، باکلان، فلامینگو، عقاب ماهیگیر می باشد.به دلیل تردد سالانه حدود ۴٠٠٠٠ فروند کشتی اقیانوس پیما (که حدود ١٧٠٠٠ فروند از آنها نفت خام منطقه را به سراسر جهان منتقل می نمایند) و فعالیتهای گسترده استخراج منابع نفتی از بستر دریا، سازمان بین المللی دریانوردی (IMO) بنا به تقاضای دولتهای ساحلی، توافق نمود که از این پس مقررات ویژه ای به منظور پیشگیری از آلودگی در منطقه دریایی خلیج فارس و دریای عمان به مورد اجرا گذاشته شود. اجرای این مقررات در منطقه ویژه دریایی اقدامی موثر برای حفاظت از محیط زیست ارزشمند خلیج فارس و دریای عمان میباشد.
مناطق بویژه حساس دریایی (Particulary Sensitive Sea Areas (PSSAs
نـاحیه ای که به دلایل اکولوژیک, اجتماعی ـ اقتصادی یا علمی و آسیب پذیری نسبت بـه فعـالیتهای دریانـوردی نیازمند حمایت ویژه از سوی سازمـانبین المللی دریانـوردی است.
مفاهیم مناطق ویژه و بویژه حساس دریایی و پذیرش آنها توسط سازمان بین المللی دریانوردی، امکان توسعه مقررات و برنامه های اجرایی مشترک در چنین مناطقی که به لحاظ زیست محیطی از اهمیت فراوانی برخوردار میباشند را فراهم نموده است. وضع مقررات سخت در مناطق ویژه دریایی و مقررات سخت تر در مناطق بویژه حساس دریایی از جمله اقدامات مهم بین المللی است که میتواند برای حفاظت از چنین مناطقی مورد استفاده قرار گیرد که شامل:
حفاظت از زیستگاه های طبیعی و بارور در ناحیه ساحلی و پهنه دریایی
حفاظت از پناهگاه های ساحلی با ارزش زایشگاهی, پرورشگاهی و استراحتگاهی برای آبزیان
تضمین پایداری تولیدات اکولوژیک و خدمات زیست محیطی در محیط زیست دریایی
حمایت از ذخایر ژنتیکی گیاهی, جانوری و میکروبی که صنایع, بهداشت, درمان, تغذیه و منسوجاتی که جوامع انسانی به طور مستقیم وغیر مستقیم به آنها وابسته است
حمایت از ارزش های فرهنگی, بومی و سنتی در مناطق ساحلی کشور
دستورالعمل مناطق بویژه حساس دریایی مصوب سازمان بین المللی دریانوردی (IMO)
ویژگیهای مناطق بویژه حساس دریایی
- تبیین معیار های زیست محیطی، شناسایی و انتخاب مناطق حساس دریایی
- معیارهای اکولوژیکی
- بی همتا بودن (Uniqueness)
- نادر بودن (Rarity)
- زیستگاههای حیاتی (Critical Habitat)
- وابستگی (Dependency)
- معرف بودن (Representativeness)
- تنوع (Diversity)
- حاصلخیزی (Productivity)
- نواحی تخم ریزی یا زادآوری (Spawning or Breeding Ground)
- بکر بودن (Naturalness)
- یکپارچگی (Integrity)
- آسیب پذیری (Vulnerability)
- اهمیت جغرافیای زیستی (Bio- geographic importance)
معیارهای انسانی
- فایده مندی اقتصادی (Economic benefit)
- تفرج (Recreation)
- وابستگی انسانی (Human dependency)
- تحقیق (Research)
- مطالعات پایه وپایشی (Baseline & Monitoring studies)
- آموزش (Education)